استان خوزستان در یک نگاه

استان خوزستان در جنوب غرب ایران با مساحتی حدود 64236 کیلومتر مربع در کنار خلیج فارس و اروند رود قرار دارد. این استان از شمال به استان لرستان ،از شمال شرقی و شرق به استان های چهار محال و بختیاری و کهکیلویه و بویر احمد ، از شمال غربی به استان ایلام ، از جنوب به خلیج فارس و از غرب به کشور عراق محدود می شود از شهر های مهم آن می توان اهواز ،آبادان، اندیمشک ،ایذه، باغ ملک، بندر ماه شهر، بهبهان، دزفول، سوسنگرد، شادگان ، شوش، شوشتر ، مسجد سلیمان را نام برد.

رقوم جلگه خوزستان در حدود شوشتر که رود کارون از سد گتوند میگذرد بالاتر از 50 متر از سطح دریا و بتدریج به سمت جنوب کاهش میابد تا اینکه در بند قیر به حدود 22متر ، در اهواز به حدود 15 متر ، در ناحیه طرح توسعه کشت نیشکر به حدود 10-9 متر ، در دارخوین به حدود 4متر و در انتها به حدود 2متر از سطح دریا میرسد. شیب متوسط جلگه نیز از شوشتر تا بند قیر در امتداد متوسط رودخانه حدود 8/0 در هزار ، از بند قیر تا اهواز 1/0 در هزار و از اهواز تا بهمنشیر و حفار حدود 08/0در هزار میباشد. مساحت دشتهای  جلگه خوزستان 6935کیلومتر مربع است.

از جمع مساحت اراضی خوزستان 39% کوهها و تپه ها ،8% لاتها و تراس های فوقانی ، 33% دشتهای دامنه ای و رسوبی میباشد ، بقیه عبارت است از اراضی پست دشتهای سیلابی و همچنین درصد کمی واریزه ها و آبرفتهای بادبزنی . حدود 50% اراضی استان خوزستان قابل آبیاری و 50% غیر قابل آبیاری هستند . بارندگی کم ،تبخیر خیلی زیاد ،آبیاری بی رویه ، شیب کم اراضی دشتها ، بافت سنگین خاک ، قابلیت نفوذ کم و عدم وجود زهکش های طبیعی از عوامل اصلی شورشدن اراضی منطقه می باشد.

استان خوزستان از سمت شمال و شرق به رشته کوههای زاگرس منتهی می شود. ارتفاعات این استان در جهت جنوب غربی کاهش یافته و در نواحی جنوبی تر به صورت تپه های ماهوری نمایان می شود. این

 

سرزمین از نظر پستی و بلندی به دو منطقه کوهستانی و جلگه ای تقسیم می شود. منطقه کوهستانی قسمت های شمال و شرق استان را در بر میگیرد و منطقه جلگه ای از جنوب دزفول،مسجد سلیمان، رامهرمز و بهبهان شروع شده و تا کرانه های خلیج فارس و اروند رود ادامه می یابد. از نظر شرایط آب و هوایی، استان خوزستان دارای دو نوع آب و هوای نیمه بیابانی در شهرهای آبادان، خرمشهر ،ماهشهر، هندیجان ، دشت آزادگان دزفول، بهبهان، شوشتر و نواحی شمال اهواز و همچنین آب و هوای استپی گرم در نواحی شمال دزفول، بهبهان، رامهرمز ، شوشتر، و نواحی شمال اهواز است. همچنین شرایط اقلیمی این استان تحت تاثیر سه نوع باد به شرح زیر است: اولین باد، جریان سرد نواحی کوهستانی، دومین باد یعنی باد شرجی، جریان گرم مرطوبی است که از خلیج فارس به سمت جلگه می وزد و اما سومین باد؛ از سمت عربستان می وزد و همیشه مقداری شن، خاک  و رطوبت به همراه دارد.

 

آب

استان خوزستان توسط حوضه های کارون بزرگ (رودخانه های کارون و دز) جراحی و زهره و کرخه و مرزی غرب پوشانده شده است . در حقیقت انتهای حوضه های مذکور در استان خوزستان واقع شده است.

آبدهی طبیعی حوضه های مذکور بترتیب کارون بزرگ 23656، کرخه 6829، زهره   و جراحی 6922  میلیون متر مکعب می باشد . مقادیر مصرف بخش های مختلف کشاورزی ، شرب و صنعت از حوضه  های مختلف در سال 85 بشرح جدول شماره 1و2و3 بوده است.  (طبق گزارش مهندس مشاور و مسئول مطالعات طرح جامع آب )

 

 

جدول 1= سطح زیر کشت آبی و مصارف در استان خوزستان

نام حوضه	سطح زیر کشت زراعی (هکتار)	سطح  زیر کشت باغی (هکتار )	کل سطح زیر کشت آبی(هکتار)	آب مصرفی کشاورزی از منابع سطحی mcm))	آب مصرفی کشارزی از منابع زیر زمینی  mcm))		کل مصرف آب mcm))
کرخه	109479	695	110174	900.5	172.22	1072.72
جراحی وزهره	157091	20766	177857	2217.82	83.15	2300.97
کارون بزرگ	450719	31274	481993	686346	479.9	7343.36
خوزستان	717289	52735	770024	9981.78	735.27	10717.05

 

جدول 2=میزان آب مصرفی شرب شهری و روستایی در خوزستان

نام حوضه	جمعیت	آب استحصالی	آب مصرفی	پساب
		میلیون متر مکعب
کارون	3034929	441.174	243.57	308.492
جراحی وزهره	959736	114.704	78.108	15.106
کرخه	224494	22.395	14.127	79.13
خوزستان	4219159	578.273	335.805	402.728

 

 

جدول3=میزان آب مصرفی صنعت در خوزستان

نام حوضه	آب مصرفی	پساب
	میلیون متر مکعب
کارون	3/255	6/137
جراحی و زهره	2/11	2/6
کرخه	8/1	1
خوزستان	3/268	8/144

 

رودخانه کارون پر آب ترین رود خانه کشور محسوب می شود. این استان در حوضه های آبریز کارون بزرگ ،کرخه، مارون، جراحی، و مرزی غرب واقع شده است که حوضه کارون مهمترین حوضه واقع در این استان است . مقادیر آبدهی حوضه های  فوق در استان خوزستان بترتیب 7366  ، 7/255، 3/2077  و 2/40و جمعاُ 5/9706 میلیون متر مکعب گزارش شده است.به دلیل اهمیت و چالشی که حوضه کارون بزرگ با آن مواجه گردیده است به معرفی این حوضه و چالشهای آن می پردازیم.

 

حوضه آبریز کارون بزرگ

حوضه آبریز کارون بزرگ با مساحت 67297 کیلومتر مربع از نظر منابع آبی یکی از مهمترین حوضه های آبریز کشور به شمار می آید و فراوانی ریزش های جوی بویژه در سرشاخه های این حوضه پتانسیل قابل توجهی از منابع آب سطحی و زیرزمینی را ایجاد نموده است . حوضه آبریز کارون بزرگ حدود 34% مساحت محدوده مطالعاتی و 2/4% از مساحت کل کشور را در بر می گیرد. از نظر تقسیم بندی هیدرو لوژیکی ، حوضه آبریز کارون بخشی از حوضه آبریز خلیج فارس بوده و در تقسیم بندی های دفتز مطالعات پایه منابع آب با کد 23 مشخص شده است . زیرحوضه کارون با مساحت 67257 کیلومتر مربع از سمت شمال به حوضه آبریز رودخانه های قره چای ، ساوه ، گلپایگان و زاینده رود از مغرب به حوزه رودخانه کرخه از مشرق به حوزه رودخانه های زهره،مارون و جراحی محدود میگردد. حوضه مطالعاتی رودخانه کارون در محدوده 8 استان اصفهان ، چهارمحال بختیاری ، خوزستان ، کهگیلویه و بویر احمد، لرستان، مرکزی، فارس و همدان واقع شده است. در این بین بیشترین سهم مساحت با 43 درصد مربوط به استان خوزستان و کمترین سهم مربوط به استان همدان با 03/0درصد می باشد.

رودخانه کارون بزرگ، بزرگترین و پر آب ترین رودخانه در این حوضه و کل ایران می باشد. این رود خانه در حوضه آبریز خلیج فارس و دریای عمان جاری است و محدوده حوضه آبریز آن در استان های خوزستان، چهار محال و بختیاری ، کهکیلویه و بویر احمد و اصفهان قرار دارد. سایر رودخانه های مهم حوضه شامل رودخانه خرسان، آب ونک ،آب کیار، بازفت، شور لالی، شور_دشت ، دز، سزار، آب سرخ، چم چیت،بختیاری،بالارود و شاوور می باشد.

شهر های یا سوج ، سمیرم، بروجن، شهر کرد، هفشنجان، فارسان، جونقان، لردگان، ایذه، مسجد سلیمان، در قسمت علیای حوضه رودخانه کارون و شهرهای بروجرد، درود، ازنا، الیگودرز، در بخش  کوهستانی حوضه

 

رودخانه قرار گرفته اند. از شهرهای مهم قسمت سفلای این حوضه میتوان اندیمشک، دزفول، شوش، شوشتر،گتوند، اهواز، آبادان و خرمشهررا نام برد .

حوضه آبریز کارون بزرگ متشکل از رود خانه های دز و کارون بوده که در داخل ارتفاعات زاگرس میانی قرار دارند و محدود به مختصات جغرافیایی 00-48و30-52درجه طول شرقی و00-30و05-34درجه عرض شمالی است . مجموع مساحت حوضه آبریز معادل 67257کیلومتر مربع است که 67 درصد آن را کوهستان و 33 درصد آن را دشت و کوهپایه تشکیل می دهد.

این حوضه دارای جمعیت شهری و روستایی 4856371نفر می باشدکه 3209244نفر در مناطق شهری و 1647127 نفر در مراکز روستایی میباشند . پیش بینی  میشود جمعیت در افق 1420با میانگین نرخ رشدی معادل 05/1 درصد در سال به قریب 7 میلیون نفر ازدیاد یابد.

حوضه کارون از جمله متراکم ترین قلمرو های زیستی کشور است. تراکم جمعیت با 8/73 نفر در هر کیلومتر مربع7/1 برابر میانگین کشور است . اهواز با جمعیتی حدود 986هزار نفر بزرگترین و عمده ترین قطب جمعیتی و اقتصادی حوضه است و پس از آن شهر های آبادان، دزفول، خرمشهر ، مسجد سلیمان، اندیمشک و ایذه، بروجرد، درود، یاسوج و شهر کرد قرار دارند.

حداکثردمای مطلق در کل محدوده مطالعاتی بین 8/35 الی 2/52 درجه سانتیگراد متغیر است که دمای 2/52 متعلق به ایستگاه اهواز از بخش های جنوبی حوضه می باشد. و حداقل دمای مطلق بین صفر و 6/30 درجه سانتیگراد متغیر است بطوریکه حداقل  دمای مشاهده شده 6/30- درجه سانتیگراد متعلق به ایستگاه کوهرنگ میباشد. میانگین دمای سالانه در کل حوضه آبریز حدود 6/15 درجه سانتیگراد بوده که از حدود 7/26 درجه سانتیگراد در مناطق جنوبی تا حدود 7/3- درجه سانتیگراد در مناطق کوهستانی و ارتفاعات متغیر است.

 

در حوضه کارون مقدار تبخیر سالیانه از 1880میلیمتر در ایستگاه دزک آباد تا حدود 3748 میلیمتر در ایستگاه آبادان متغیر است .ایستگاه دزک آباد در بخشهای کوهستانی و مرکزی حوضه واقع شده و از دمای متوسط سالیانه 10 درجه سانتیگراد برخوردار است. اما ایستگاه آبادان در بخشهای جنوبی حوضه واقع شده و از دمای متوسط سالیانه 1/26 درجه سانتیگراد برخوردار است .

در این حوضه آبریز 21 واحد تالابی کوچک و بزرگ شناسایی شده که از آن میان تالاب بامدژ با بیش از 4000 هکتار بزرگترین و تالاب لردگان،چهل زری و شلمزار هر کدام با وسعت 5 هکتار از کوچک ترین آنها به شمار می آیند. تالاب نسبتاُ بزرگ و مشهور چغاخور با 1500 هکتار وسعت از مهمترین و مشهور ترین تالابهای این منطقه به حساب می آید و از مناطق حمایت شده توسط سازمان محیط زیست می باشد. تالاب های برم، شرم رنگ، شط تمی، شیمبار، کوه مور، گهرو موزرد زیلایی را میتوان به نام دریاچه های کوهستانی محسوب نمود و تالاب های بامدژ، بیشه دالان و گندمان نیاز دارند که آب سهمیه آنها در نظر گرفته شود و از این طریق از آسیب پذیری بیشتر جلو گیری گردد.

منابع آبهای زیرزمینی

در حوضه کارون تعداد 9264 حلقه چاه بهره برداری ، 2541 رشته قنات و 7138 دهنه چشمه آماربرداری شده است. در حال حضر حدود 939/1855 میلیون متر مکعب در سال توسط چاه ها ،483/627 میلیون متر مکعب توسط  قنوات و 74/12101 میلیون متر مکعب توسط چشمه ها از آب زیرزمینی بهره برداری میشود . تعداد کل منابع آب زیرزمینی این حوضه 18934 منبع و میزان تخلیه در این حوضه آبریز 162/14585 میلیون متر مکعب در سال برآورد می شود.

 

منابع آب سطحی

در حوضه آبریز کارون بزرگ بیشترین بارندگی ماهانه با مقدار 4/115 میلیمتر و با سهم 3/18 درصد در سال ، مربوط به دیماه می باشد. پس از دیماه، آذرماه با مقدار 9/114 میلیمتر و 2/18 درصد از بیشترین بارندگی برخوردار است. در این حوضه آبریز بارندگی ماه های خرداد تا شهریور ماه زیر یک درصد از کل بارندگی سالانه را به خود اختصاص می دهد. در حوضه آبریز کارون بزرگ بارندگی سالانه بین 153 تا 2000 میلیمتر متغیر بوده و متوسط آن 632 میلیمتر می باشد.

 با توجه به اطلاعات جمع آوری شده وضع موجود در مجموع تعداد 24 سد در حوضه آبریز کارون بزرگ در مرحله بهره برداری قراردارد که سدهای  کارون 3، دز و شهید عباس پور (کارون 1) به ترتیب با حجم مخازن 97/2، 857/2، 47/2 میلیارد متر مکعب هر سه در استان خوزستان بزرگترین سدهای این محدوده می باشد. حجم کل رواناب سطحی حوضه 18761 میلیون متر مکعب می باشد.

مجموع حجم آب تنظیمی سدها (میلیون متر مکعب)
9/8918	بهره برداری
8/8082	اجرایی
7/21037	مطالعاتی
3/38039	مجموع
مجموع حجم نرمال مخازن سدهای حوضه (میلیون متر مکعب)
8/8789	بهره برداری
2/13374	اجرایی
2/13730	مطالعاتی
1/35894	مجموع

 

آب های غیر متعارف

در این حوضه حجم پساب های تولیدی در بخش شهری و روستایی 443 میلیون متر مکعب برآورد شده که محدوده اهواز جنوبی با سهم بیش از 30 درصد جمعیت بیشترین سهم در تولید فاضلاب های شهری به میزان 142 میلیون متر مکعب در سال می باشد. همچنین استان خوزستان در بخش شهری و روستایی به ترتیب با 390 و 51 میلیون متر مکعب بیشترین حجم فاضلاب تولیدی را در حوضه به خود اختصاص داده است.

میزان کل مصرف صنایع 133 میلیون متر مکعب بوده که 75 درصد آن از منابع زیرزمینی و مابقی از منابع آب سطحی تامین گردیده است. در حدود 80 میلیون متر مکعب آن به چرخه طبیعت بازگردانده می شود. حجم منابع سطحی شور و لب شور در حوضه آبریز کارون بزرگ 1637 میلیون متر مکعب بوده بطوریکه تمامی رودخانه ها در استان خوزستان تمرکز یافته اند. از این میزان 80 درصد پتانسیل آبهای شور و لب شور موجود در این حوضه مربوط به رودخانه های گرگر و مرغاب بوده که دارای آبی با کیفیت لب شور می باشد.

مصارف شرب و بهداشت

کل آب استحصال شده درشهرهای حوضه حدود 2/500 میلیون متر مکعب است که 9/327 میلیون متر مکعب آن از منابع آب سطحی و 2/172 میلیون متر مکعب آن از منابع آب زیرزمینی می باشد. سرانه استحصال جمعیت شهری حوضه حدود 425 لیتر درروز بدست می آید.

میانگین الگوی سرانه آب مورد نیاز در سناریو مطلوب و معمول برای شرایط سال 1385 به ترتیب 275 و 301 و برای سال 1420 به ترتیب 290 و 317 لیتر در روز است.

میانگین نیاز سرانه کل جوامع روستایی حوضه در دو سناریو مطلوب و معمول به ترتیب 231 و 252 لیتر درروز و نیاز سرانه خانگی 135 لیتر در روز محاسبه شده است.

کل نیاز شهری در1420 (معمول) 835/584 میلیون متر مکعب در سال و کل نیاز روستایی 974/173 میلیون متر مکعب است.

مصرف صنعت

حوضه آبریز کارون دارای 16530 واحد صنعتی پراکنده و مجتمع و معدن می باشد که در آنها جمعیتی بالغ بر 132855 نفر مشغول به کارند و برداشت آنها برابر 366/133 ملیون متر مکعب درسال می باشد که 1/33 میلیون متر مکعب آن از منابع آب سطحی و 2/100 میلیون متر مکعب از منابع زیرزمینی تامین می گردد. نیاز صنایع در افق 1420، 4/242 میلیون متر مکعب است.

 

آب تخصیص داده شده به شرب و صنعت (میلیون متر مکعب)
7/223	بهره برداری
5/205	اجرایی
61/896	مطالعاتی
81/1325	مجموع

 

مصرف کشاورزی

میزان مصرف آب در بخش کشاورزی بالغ بر 5/11006 میلیون متر مکعب می باشد که 3/9114 میلیون متر مکعب معادل 8/82 درصد از منابع آب سطحی و 2/1892 میلیون متر مکعب معادل 2/17 درصد از منابع زیرزمینی تامین شده است.

آب تخصیص داده شده به کشاورزی (میلیون متر مکعب)
91/8240	بهره برداری
01/449	اجرایی
31/865	مطالعاتی
23/9555	مجموع

 

مجموع مساحت تحت پوشش شبکه های آبیاری زهکشی در دست بهره برداری در حوضه آبریز کارون بالغ بر 360000 هکتار بوده که بخش اعظم آن در استان خوزستان واقع شده است. تعداد 35 طرح شبکه آبیاری کشاورزی در دست بهره برداری در حوضه کارون بزرگ شناسایی شده که 17 طرح در استان خوزستان، 8 طرح در چهارمحال و بختیاری، 4 طرح در کهکیلویه و بویر احمد، دو طرح در استان اصفهان و چهار طرح کوچک در استان مرکزی قرار دارد. بالاترین رقم سطح تحت پوشش مربوط به طرح های شبکه آبیاری دز با 125000 هکتار، شبکه آبیاری گتوند با حدود 33370 هکتار، شمال شرق اهواز با 26405 هکتار، طرح نیشکر میرزا کوچک خان و امیرکبیر با حدود 24250 هکتار در استان خوزستان، شبکه حنا – ضرغام آباد با 9400 هکتار در استان اصفهان و شبکه آبیاری سد چغارخور با 8000 هکتار می باشد. لازم به ذکر است که مجموع نیاز آبی طرح های شبکه آبیاری در دست بهره برداری حوضه آبریز کارون بزرگ در حدود 7916 میلیون متر مکعب می باشد.

براساس بررسی های صورت گرفته مهمترین طرح های شبکه آبیاری کشاورزی در حال اجرا طرح های جفیر با حدود 39645 هکتار سطح اراضی تحت پوشش، شوشتر با 29842 هکتار و اکالیپتوس با 20827 هکتار در استان خوزستان می باشد. مساحت اراضی تحت پوشش طرح های شبکه آبیاری در این حوضه در مرحله اجرا به تفکیک استان ها ،    استان خوزستان 184827 هکتار، استان چهار محال و بختیاری 16703 هکتار، استان لرستان 13300 هکتار، استان کهکیلویه و بویر احمد 4871 هکتار و استان اصفهان 2200 هکتار است .  مجموع اراضی شبکه های آبیاری در مرحله اجرا در حوضه کارون 221901 کیلومتر مربع می باشد. براساس بررسی های صورت گرفه در حوضه آبریز کارون بزرگ 82 طرح آبیاری کشاورزی در دست مطالعه بوده که مجموع سطوح تحت پوشش این شبکه بالغ بر 372706 هکتار می باشد.

 

سد گتوند

سد و نیروگاه گتوند علیا درپایین دست مسجد سلیمان، در10 کیلومتری شمالی شرقی شهرستان گتوند و 25 کیلومتر شمال شرقی شهرستان شوشتر و در فاصله 380 کیلومتری از مصب رودخانه کارون واقع شده که پایین ترین سد مخزنی روی این رودخانه محسوب میشود. تولید برق آبی 4500 گیگاوات ساعت در سال، کنترل سیلاب های فصلی رودخانه کارون و آب های خروجی از سدهای بالادست، تامین آب آشامیدنی شهرهای گتوند، شوشتر، ملاثانی، اهواز، تنظیم آب کشاورزی 200 هزار هکتار زمین زراعی و باغی و ایجاد جاذبه های گردشگری از اهداف ساخت این سد می باشد. تا به حال اعتباري بالغ بر 17000ميليارد ريال در اين طرح هزينه شده است و تا تكميل نهايي طرح 5000 ميليارد ريال ديگر نيز بايد هزينه شود.

طول دریاچه این سد 90 کیلومتر و مساحت آن 96500 متر مربع بوده و 244 متر بالاتر از سطح دریا قرار دارد. آبگیری این سد در 4 مرحله اجرا می شود، در مرحله اول به مدت سه ماه ، سد حداکثر تا تراز 140 آبگیری می شود در این تراز 289 میلیون متر مکعب آب ذخیره می شود. در مرحله دوم تا تراز 160 و مرحله سوم تا تراز 185 آبگیری خواهد شد. تراز نرمال سد نیز 230 است.

 

 

تاریخچه پروژه

مطالعات فاز يك اين سد در سال 1374 توسط مشاور اول طرح و با كارفرمايي شركت توسعه منابع آب و نيروي ايران وابسته به وزارت نيرو شروع شد در سال 1378 پيمانكار طرح شروع به تجهيز كارگاه در ساختگاه تعيين شده توسط مشاور اول طرح كرد و در 1382 مشاور دوم طرح ادامه مطالعات(فاز دو و سه) را بر عهده گرفت . لازم به توجه است که مشکلات و سوالات و ابهامات جاري علي الاصول بايد در مطالعات مشاوران مورد توجه قرا ر مي گرفت كه متاسفانه اين موضوع از ديد مشاوران مغفول مانده است . در سال 1383 اولين شبهات در مورد سازند هاي نمكي موجود در مخزن سد مطرح شد و مطالعات در موردآن آغاز شد .

 

چرا سد گتوند آب را شور می کند؟

قسمتی از تکیه گاه چپ مخزن در فاصله 5/4 کیلومتری بالا دست سد، با طول 2200 متر و ارتفاع حداکثر 80 متر دارای توالی نسبتا ضخیم و کارستی شده از سازند تبخیری گچساران متشکل از مارن، انیدریت و نمک می باشد. با توجه به اینکه سطح قابل توجهی از این توده پس از آبگیری در زیر تراز نرمال مخزن (230 متر) قرار می گیرد بنابراین نگرانی از بابت انحلال بخش های انحلال پذیر، امکان فرار آب و همچنین تغییر کیفیت آب مخزن برای مصارف پایین دست وجود دارد. برخی کارشناسان به خصوص در حوزه محیط زیست وجود گنبدهای نمکی و ساخت و آبگیری سد گتوند را باعث شور شدن آب کارون می دانند .با این حال متخصصین اعلام نمودند که گزینه احداث دیوارهای با سنگ و رس که به آن پتوی رسی می گویند باعث می شود تا این توده های نمکی با سرعت کمتر  و در مدت زمان طولانی تر در آب انحلال یافته و وارد آب های دریاچه گردد اما در اجرای عملیات علاج بخشی نیز موفقیت چندانی حاصل نشده و پس از آبگیری اولیه سد قسمت هایی از پتویی رسی احداث شده فرو ریخت.

وجود تراشه های بسیار بزرگ نمک در مخزن سد طعم روخانه کارون را شور می کند . آب شور مورد مصرف در کشاورزی سبب میشود زمین های حاصلخیز کشاورزی منطقه شور شده و کیفیت مرغوب زراعی خود را از دست بدهند. آبگیری سد گتوند علیا باعث بالا رفتن شوری آب رودخانه کارون و پایین آمدن کیفیت آن در شهرهای گتوند، شوشتر، ملاثانی، باوی، اهواز، آبادان و خرمشهر خواهد شد. در محوطه ای به وسعت ده ها هکتار در شرق رودخانه کارون و غرب شهرستان لالی محوطه ای از گنبدهای نمکی وجود دارد که در هنگام آبگیری و بالا آمدن آب به مثابه توده بزرگی از نمک خواهد بود که در لیوان آبی قرار گیرد.

 

پروسه آبگيري و مشكلات ناشي از آن

در تاريخ 06/05/90 آبگيري آغاز شد. سه روز بعد آب از پتوي رسي رد شد و نمك هاي ناحيه زيزين ديوار حائل، در آب حل شد و ديوار حائل، نشست كرد. همانطور كه قبلا آزمايش نمونه آزمايشگاهي ديوار حائل نشان داده بود، نمك هاي ناحيه زيزين ديوار حائل به صورت يك جاذب قوي عمل كرده و آب را جذب كردند و حل شدند. در نتيجه در تاريخ 08/05/90 ترك هاي کوچ در دیوار حائل پديدار شد.

در تاريخ 09/05/90 تركها تبديل به حفره هاي كوچك در كف ديوار شد. در تاريخ 10/5/90 چهار حفره به ابعادي دو برابر يك خودروي سواري در قسمت انتهايي باند ديواره حائل كه پيمانكار آن شركت كيانكار است، پديدار شد كه به سرعت، بصورت سطحي و نه عمقي ترميم شد.

در تاريخ 11/05/90 ديوار حائل بطور ناگهاني و به ارتفاع 7 متر نشست كرد و حجم حفره ها به ويژه در قسمت ابتداي باند ديوار حائل كه پيمانكارش سپاسد مي باشد به حدي بود كه ماشين آلات سنگين راه سازي نظير لودر و بولدوزر نيز در معرض خطر سقوط بودند. در نتيجه كارگاه تعطيل و تخليه شد.

بر اساس مطالعات انجام شده در سال 1377، هدايت الكتريكي آب كارون در محل سد گتوند حدود 800 ميكروموس بوده كه اين ميزان هم اكنون به 1800 رسيده است . با توجه به اين يكي از اهداف احداث اين سد تامين آب شرب و كشاورزي پايين دست آن است، در صورت افزايش غلظت نمك موجود در آب در كيفيت اب پايين دست اختلال به وجود مي آيد. بنا به گزارشات غیر رسمی ، اين ميزان در ماه هاي اخير به 2500 نيز رسيده است.

 

پيشروي آب شور تا خرمشهر

اروندرود به طول 190 كيلومتر يكي از رودخانه هاي پهناور كشور در مرز مشترك با عراق قرار دارد.  اين رودخانه از همريزش رودهاي دجله و فرات و سپس كارون پديد امده است. ابراه اروند شهرهاي آبادان، خرمشهر، اروند كنار و برخي از شهرهاي عراق را به خليج فارس و آبهاي آزاد متصل مي كند.

اروند در سالهای اخیر شور و كم اب شده است. علت این پدیده خشكسالي چند سال اخير استان خوزستان، كاهش بارندگي در اين مدت و توام شدن ان با كاهش خروجي اب پشت سدهاي كارون همچنين كاهش اب رودخانه هاي دجله و فرات در كشور عراق میباشد. اين موضوع ضربات جبران ناپذيري بر پيكره كشاورزي و اقتصاد نخلداران منطقه زده است زيرا آنها علاوه بر اينكه با نخل هاي بي ثمر و كم ثمره مواجه شدند از ميان كاري برخي محصولات مثل سبزي،باميه و گوجه در نخلستان هاي خود نيز محروم شده اند.

شوري و كم ابي باعث شده پنير نخل ها كه لازمه ادامه حيات يك نخل است خشك شود. تداوم این روند خطر نابودی نخلستان هاي شهرهاي آبادان، خرمشهر، اروندكنار و مينوشهر را در پی دارد.

در عين حال به علت كاهش آب ورودي به رودخانه كارون، در شهرهاي آبادان و خرمشهر كه مسير انتهايي اين رودخانه به شمار مي رود قدرت غلبه آب شيرين رودخانه كارون نسبت به آب شور دریا  به شدت كاهش يافته و اين مسئله به مرور زمان باعث پيشروي آب شور دريا به داخل شهرها مي شود.

به گفته برخي كارشناسان در سال قبل،  به علت كاهش بارندگي ،  آب شور حتي تا خرمشهر نيز پيشروي كرده است . در صورت تداوم كاهش آب شیرین جاری در رودخانه ، آب شور در سال هاي آينده به خرمشهر مي رسد و كل زمين هاي كشاورزي اين دو شهر كه از رودخانه كارون سيراب مي شوند از بين مي روند.

اين موضوع در مطالعات تامين آب جزيره آبادان كه در دهه 1350 انجام شده پيش بيني و جهت جلوگيري از پيشروي آب شور به رودخانه كارون احداث سد مغروق  در كف رودخانه در محل دار خوين پيشنهاد گرديده بود.  بنظر برسد اين موضوع كماكان قابل توجه و بررسي مي باشد.

بعضي اطلاعات در مورد تشديد شوري آب كارون بعد از آبگيري سد گتوند؛

روزنامه ايران در تاريخ 23/01/1391 به بررسي تاثيرات محيط زيستي سد گتوند عليا بر اراضی كشاورزي و آب شرب خوزستان پرداخت. بعنوان نمونه گزارشات این روزنامه را ملاحظه فرمایید.

" ميزان شوري اب رودخانه كارون در اخرين روزهاي سال گذشته به 3/87 ميلي موس بر سانتي متر رسيده بود. محسن ممبيني مدير امور كشت و صنعت هاي نظام صنفي كشاورزي خوزستان در اين باره گفت : با اين ميزان شوري اب، بي شك در پايين دست ( خرمشهر و آبادان) به دليل وجود نخليات، كشاورزان با مشكلاتي روبه رو خواهند شد. ممبيني ادامه داد : بايد به اين امر جزر و مد دريا را نيز اضافه كرد كه با توجه به كشت بالاي نخليات در جنوب استان جزر و مد دريا نيز ضربه هاي جبران ناپذيري را به كشاورزان وارد خواهد كرد و اين در حالي است كه محصولات كشاورزان خوزستاني بيمه نيست. "

فتح الله دهكردي معاون حفاظت و بهره برداري از منابع اب سازمان آب و برق خوزستان نيز با تاييد خبرهاي منتشره در خصوص شوري آب كارون، آن را مربوط به سد گتوند عليا و كشت و صنعت هاي نيشكر واقع در آبادان اعلام كرد.  دهكردي بيان داشت : با توجه به تغييرات خروجي سد گتوند عليا كه در اواخر اسفند ماه سال گذشته رخ داد، اين رويداد باعث بالا رفتن شوري آب در اهواز شد كه اين امر در ابادان و خرمشهر نيز به چند برابر حد مجاز خود رسيد. اما با توجه به تمهیداتي كه براي رفع اين مشكل از سوي مسئولان اب نيرو متولي اجراي سد گتوند در استان انجام شد، وضعيت آب در اهواز به حالت طبيعي خود بازگشت ولي در آبادان و خرمشهر وضعيت شوري آب همچنان ادامه دارد. بالا رفتن ميزان شوري اب در خرمشهر و ابادان در هفته گذشته به دليل برگشت زه آب هاي اراضي نيشكر از زير كانال هاي زهكش به سمت رودخانه كارون بوده است. اين اتفاق روز 11 فروردين ماه رخ داد كه با همكاري فرمانداري آبادان مشكل بر طرف شد و در حال حاضر E.C كه به شش هزار ميكروموس رسيده بود به 2 هزار و 300 ميكروموس كاهش يافته است. وي علت اصلي الودگي رودخانه  كارون را ورود آلاينده هاي صنعتي و كشاورزي اعلام كرد و گفت : اين گونه آلودگي ها عوارض جبران ناپذيري را براي كارون خواهد داشت كه اميدواريم امسال شاهد بهبود وضعيت كارون باشيد.

در همين حال كريم شيباني مجري سد و نيروگاه گتوند عليا با رد اظهارات مسئولان استاني، شوري كارون را بي ارتباط با سد دانست و اظهار داشت : در يك بازه زماني يك هفته اي حجم اب ورودي از سد كارون كاهش يافت، اما در حال حاضر به وضعيت عادي خود بازگشته است. افت كيفيت كارون حاصل الاينده هاي موجود در مسير است به همين دليل براي رهاسازي آب به پايين دست با مسئولان استاني هماهنگ هستيم و كيفيت آب مطابق آن چيزي است كه از ما خواسته شده است.

روابط عمومي سازمان آب و فاضلاب خوزستان نيز در تاييد شوري اب كارون ياد اور شد : هفته گذشته در مقطعي چند روزه مشكلاتي در يكي از كشت و صنعت هاي ابادان ايجاد شد كه با كمك فرمانداري اين شهر برطرف شد. علت شوري آب در 10 فروردين ماه مربوط به زهكش هاي نيشكر بوده، اما اگر مسئولان سازمان آب و برق استان تاييد كرده اند كه شوري اب در مرحله اول مربوط به سد گتوند بوده ديگر ترديدي در اين زمينه وجود ندارد.

مسعود اسدي رئيس سازمان نظام صنفي كشاورزي خوزستان هم تصريح كرد : شوري آب كارون بي شك باعث بروز خساراتي سنگين براي كشاورزان خواهد شد و در اصل به سياست هاي كلي دولت در تامين اقلام كشاورزي لطمه خواهد زد. با توجه به اينكه شوري آب در هفته آخر سال و آخرين آب مصرفي كشاورزان رخ داده باعث كاهش 30 درصدي تناژ در كشاورزي استان خواهد شد.

عبداله كعبي، نماينده ابادان با انتقاد از وضعيت فعلي محيط زيست در خوزستان مي گويد : حدود 200 ميليون متر مكعب فاضلاب اعم از شهرهاي صنعتي و كشاورزي استان به كارون سرازير مي شود، كه اين امر باعث شده است رودخانه كارون به بزرگترين استخر فاضلاب تبديل شود.

بزرگترين عوامل الودگي رودخانه كارون ساخت چندين سد بر روي اين رودخانه است به اين گونه كه وقتي اب اين رودخانه به شهرهاي پر جمعيت مي رسد به يك كانال تبديل مي شود. در حدود 11درصد از رقم كل جريان هاي سطحي كشور يعني 7/10 ميليارد متر مكعب مربوط به رودخانه هايي است كه املاح آنها بيش از 1500 ميلي گرم در ليتر است. در حال حاضر به طور متوسط 29 ميليارد متر مكعب پسابهاي كشاورزي، شهري و صنعتي وارد پيكره هاي ابي كشور مي شود. افزايش الودگي كارون طي 10 سال اخير ناشي از افزايش اب برگشتي از ابياري كشاورزي، افزايش مقدار نمك و افزايش ورود پسابهاي خانگي و صنعتي به رودخانه مي باشد. پساب ناشي از زهكشهاي كشاورزي 5/82 درصد، پساب هاي صنعتي 57/9 درصد و فاضلاب هاي شهري به ميزان 93/7 درصد در الودگي رودخانه كارون نقش دارند. تخليه مستقيم زه آبها و پسابها به رودخانه ها منابع اب شيرين به علت تخريب ساختار اصلي اين منابع و ايجاد مشكلات زيست محيطي توصيه نمي گردد و با استفاده از اعمال مختلف مديريتي مي توان به صورت بهينه از اين منابع استفاده نمود و يا اثرات سوء ناشي از ورود اين مواد را كاهش داد. در اين مقاله ميزان الودگي از نقطه نظر فيزيكي و شيميايي در نقاطي از مسير مختلف رودخانه و در سالهاي مختلف مورد مطالعه قرار گرفته و اثرات و پيامدهاي ان از نظر بهداشتي و زيست محيطي در نقاط مختلف مورد بررسي قرار گرفته است.

 

گزارش مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی  در باره سد گتوند

با توجه به اهمیت و حساسیت موضوع مرکز پژوهشهای مجلس نیز به موضوع ورود پیدا کرده است و اولین گزارش خود تحت عنوان بررسی تاثیرات توده گچساران عنبل در مخزن سد گتوند علیا بر کیفیت آب رود خانه کارون و شوری مخزن سد 4 در دیماه سال 1390 ارائه کرد اما ظاهراُ موضوع بررسی مرکز پژوهشهای مجلس هنوز نهایی نشده است . بهر حال خلاصه نتیجه گیری و پیشنهادات مندرج در این گزارش عیناُ درج می شود.

نتیجه گیری گزارش مرکز پژوهش های مجلس:

• اگر چه در مدل سازي كيفي مخزن تلاش شده است تا حدي بتوان با استفاده از شبيه سازي هاي عددي به واقعيت هايي كه به احتمال قوي رخ خواهد داد نزديك شد، لكن با توجه به شرايط پيچيده مسئله، قطعا لازم است پايش كيفي مخزن به عنوان يك مدل يك به يك جهت ارزيابي وضعيت انحلال نمك در اب مخزن و همچنين توده گچساران و پتوي رسي با دقت و به طور منظم انجام شود.
• با توجه به عدم قطعيت هاي موجود و احتمال وقوع شرايط از قبل پيش بيني نشده نظير مكانيسم جديد انحلال و يا ورود شوري به داخل مخزن از محل هاي پيش بيني نشده، كه ممكن است موجب عدم امكان كنترل شوري مخزن شود ، لازم است از آبگيري سد با عنوان آبگيري آزمايشي ياد كرده و شرايط و آمادگي كافي جهت تخليه مخزن در هر ترازي از ابتداي آبگيري وجود داشته باشد. بديهي است در صورت لزوم تخليه بايد شرايط لازم جهت عبور شوري زياد در پايين دست مخزن ايجاد شود.
• در صورت افزايش تراز پتوي رسي تا تراز بالاتر از تراز نرمال مخزن، تراز 235 ، ( در صورتي كه پتوي رسي تا تراز پايين تر از تراز سطح آب باشد آب شيرين در اثر گراديان هيدروليكي به پشت پتو نفوذ نموده و حركت جريان آب شور از داخل توده به سمت كف مخزن آغاز خواهد شد) و ايجاد شرايطي جهت پايداري پتوي رسي نرخ انحلال نمك با توجه به تراوش كم آب از پتوي رسي به حداقل خود خواهد رسيد و به احتمال بسيار زياد مشكل شوري در داخل مخزن و اب خروجي از ان به وجود نخواهد آمد.
• در صورتي كه پتوي رسي بعد از مدتي ناپايدار شده و ريزش كند سطوح نمكي پشت آن در تماس با آب قرار خواهند گرفت و نرخ ورود شوري به داخل مخزن به سرعت افزايش خواهد يافت.

بر اين اساس با توجه به مدت زمان سه ماهه توقف در تراز 140 متر لازم است به اين نكته توجه نمود كه در صورتي كه زمان ناپايداري پتوي رسي بعد از مدت زمان توقف رخ دهد لازم است سناريوي علاج بخشي متناسب با ان پيش بيني و اجرا گردد.

• در شبيه سازي هاي انجام شده فرض بر عدم درگير شدن نمك موجود در ساير توده هاي گچساران در بالا دست توده عنبل است. لذا پايش مخزن در محدوده اين توده ها و تفكيك اثار شوري احتمالي ناشي از انها پس از آبگيري ضروري است.
• با توجه به اينكه عملكرد پتوي رسي از نظر پايداري و يا ميزان دقيق كاهش نرخ انحلال در صورت گسيختگي يا ايجاد برش مشخص نيست موارد ذيل بدون در نظر گرفتن اثر پتوي رسي مي باشد :

الف) در صورت فعال شدن انحلال كارستي ( انحلال نمك داخل توده از طريق حفرات كارستی) و وقوع جريان شور از داخل توده به سمت مخزن، در اوايل دوران آبگيري ( چهار ماهه اول) مقدار شوري خروجي از مخزن افزايش خواهد يافت. در اين شرايط شوري آب در لايه هاي پايين مخزن با سرعت بيشتري افزايش خواهد يافت.

ب) در صورت كه ميزان انحلال نمك و ورود آن به مخزن دو برابر ميزان آن در شرايط انحلال مستقيم نمك هاي برون زده باشد. (به عبارت ديگر مكانيسم غالب انحلال و ورود جريان اب شور از طريق حفرات كارستي و از داخل توده به سمت مخزن باشد) تراز نمك در داخل مخزن با سرعت بيشتري افزايش يافته و مقدار شوري جريان خروجي نيز به مراتب بيشتر از حالتي خواهد بود كه انحلال مستقيم مكانيسم غالب باشد.

- در انجام شبيه سازي ها فرض شده است كه كل نمك داخل توده از طريق مكانيسم انحلال مستقيم، حفرات كارستي و نيز جريان شور به وجود آمده از گراديان هيدروليكي ناشي از كاهش تراز آب مخزن در آب داخل خواهد شد. ذكر اين نكته لازم است كه با توجه به اينكه حدود 20 درصد توده حاوي نمك است در اثر انحلال و ريزيش ها و لغزش هاي موضعي به احتمال قوي يك لايه تركيبات غير نمكي نظير مارن بر روي توده به وجود خواهد امد كه ارتباط مستقيم اب با نمك را قطع نموده و در نهايت موجب كاهش نرخ انحلال خواهد شد. با توجه به ناشناخته هاي علمي مرتبط با اين موضوع امكان در نظر گرفتن آن در مدل سازي ميسر نگرديده است.

- با توجه به پيچيدگي تحليل اثر حفرات كارستي و نحوه درگير شدن نمك داخل توده از اين طريق نتايج مدل سازي مي تواند براي سال هاي اول تغيير نمايد. نكته مثبت اين سناريو وارد شدن نمك از ترازهاي پايين و عدم اختلاط آن با اب ترازهاي بالاست.

- در كليه شبيه سازي ها و سناريوها مشخص شد كه آب با شوري بالا در داخل مخزن و لايه هاي پاييني آن تجمع مي كند. اين آب شور پايدار بوده و تمايلي به اختلاط با آب شيرين لايه هاي بالاتر حتي در دوران اختلاط مخزن ندارد. لازم به ذكر است در اثر اعمال مكانيسم هاي مختلف سرعت بالارفتن تراز اين لايه شور متفاوت خواهد بود.

- در دوران بهره برداري تراز شوري در مخزن تا تراز دريچه اي كه آبگيري از آن انجام مي شود بالا مي آيد و از آنجا به بعد تابعي از دبي خروجي از مخزن خواهد شد. پس از رسيدن به اين شرايط در دبي هاي بالا با توجه به اينكه از لايه هاي پايين تر از دريچه نيز آبكشي انجام مي شود، شوري تا حدي افزايش مي يابد، لكن در دبي هاي كم ، آب از لايه هاي شيرين بالا كشيده مي شود.

آب شور دريافت شده از لايه هاي پايين مخزن در زمان هايي كه مقدار شوري خروجي به رودخانه كم باشد قابل تخليه در رودخانه است به شرطي كه يك آستانه پله اي مجاز جهت شوري تنظيم و تعريف گردد و دبي آبكشي از كف با توجه به اين شرايط تنظيم شود همچين در شرايط سيلابي امكان رها سازي آب از ترازهاي پايين و اختلاط آن با رودخانه وجود دارد بايد درنظر داشت در برخي شرايط محتمل نظير انحلال كارستي با توجه به شوري بالا در كف مخزن امكان تخليه آب شور به رودخانه ممكن نبوده و علاوه براين درصورت اجراي اين روش لازم است منحني فرمان سد پس از آبگيري به دقت توسط مسئول سد رعايت و اجرا شود .

پيشنهادهای گزارش مرکز پژوهش های مجلس:

1-لازم است در دوران بهره برداري از لايه هاي پايين مخزن همزمان با آبگيري از ساير دريچه ها آبگيري بامقدار كم انجام شود در اين راستا با توجه به مخدوديت دريچه تحتاني در خروج اب لازم است قبل از آبگيري لوله هايي جهت آب كشي از لايه هاي پايين مخزن تعبيه گردد.

2-آب شور دريافت شده از لايه هاي پايين مخزن قابل انتقال به بيرون از مخزن است . در اين صورت در كليه شرايط به وجود آمده به خصوص انحلال كار ستي  اين روش از ضريب اطمينان بالايي بر خوردار است ، لیکن هزینه بالای مورد نیاز و مدت زمان لازم جهت اجرای آن زیاد خواهد بود . لازم به ذکر است با توجه به لزوم مطالعات و تامين اعتبار مورد نياز حد اقل تا سه سال (اوايل دوران بهره برداري) استفاده از اين روش ممكن نيست .خاطر نشان مي گردد در یاين روش مي توان از كانال هاي موجود كه براي انتقال زه آب هاي كشاورزي احداث شده اند نيز استفاده نمود .

3- آب شور دريافت شده از لايه هاي پايين مخزن به شرطي كه معادل آن از شوریهاي پايين دست وارد شده به رودخانه جلوگيري شود قابل تخليه در رودخانه است  بر اين اساس مي توان مواردي را در الويت قرار داد . مجموعه اقدمات انجام شده در اين زمينه را مي توان در قالب تعريف طرحي به عنوان علاج بخشي كيفي رودخانه كارون اجرا كرد لزوم انجام هماهنگي و انسجام لازم بين دستگاههاي مختلف لازمه اجراي اين راهكار است كه البته با توجه به اهميت كارون قابل توجيه است .

4- با توجه به اينكه تراز قرار گيري نمك و انحلال انجام شده در آن تراز بر توزيع شوري و ورودي به داخل مخزن و مقدار شوري خروجي از مخزن تاثير گذار است لازم است پتوي رسي به دقت مورد پاپش قرار گيرد. گسيختگي موضعي، نشست هاي نا متقارن و ايجاد برش در پتوي رسي موجب به هم خوردن توزيع شوري در مخزن شده و اصلاح ورودي مدل را مي طلبد همچنين جهت اتخاذ سياست مناسب مديرت شوري مخزن به روز نمودن مدل كيفي لازم است پايش كيفي مخزن و پتوي رسي به دقت انجام شود .

 

جمع بندی مقدماتی اتاق و شناسایی چالش های راهبردی

 به وضوح ملا حظه مي گردد كه مركز پژوهش های مجلس شورای اسلامی ، از شور شدن آب و تشديد آن اطمينان دارد و ظاهراٌ راه كار را امكان تخليه آب شور شده مخزن به رود خانه كارون می داند.  فارغ از اينكه مصرف آب كارون عمدتا بعد از خروجي از اين سد مي باشد و اجرای اين امر نتيجه ای جز تاثیر سوء شورشدن اراضی آبخور رود خانه كارون را در پي نخواهد داشت و ظاهراٌ موضوع بررسی مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی هنوز نهایی نشده است .

در قسمتی از مصاحبه ریاست محترم سازمان محیط زیست با روزنامه شرق که در شماره 1566 مورخ 11/4/91 منتشر گردیده اعلام فرموده اند:

ما گفتیم مطالعات انجام شده در اراضی بالادست و مخزن سد مبین این است که گنبد های نمکی وجود دارد. گزارش های محیط زیست و مشاوری که وزارت نیرو برای این کار مشخص کرد موجب شد پروژه در دستور شورایعالی آب قرار گیرد با دستور شخص آقای رئیس جمهور چاره اندیشی برای رفع این مشکل نیز انجام شد . به همین دلیل ماجرای پتوی حفاظتی برای گنبدهای نمکی مطرح شد . دلیل اینکه زمان بهره برداری کامل از سد عقب افتاده نیز همین مسئله است . این طرح در دفتر بررسی ارزیابی محیط زیست هم مورد بررسی قرار گرفته اما هنوز نتیجه مطالعات نهایی نشده است. الان به لحاظ ارزیابی زیست محیط ایراد هایی به این سد وارد است قطعاُ اگر آن زمان ( زمان اجرای پروژه) قانون ارزیابی های زیست محیطی ملاک بود جلوی احداث سد گرفته می شد و محل آن باید تغییر ميکرد .

 

چالش اول :  شور شدن آب ، شور شدن خاک

 مستندات موجود حاکی است که پتوی رسی مانع انحلال نمک نشده و انحلال نمک موجب ایجاد حفره ها و فرو نشست گنبد نمکی در مخزن سد شده و مقدار هدایت الکتریکی (EC) رودخانه کارون از 700 قبل از احداث سد به حدود 1800 یا بقولی به 2500 رسیده است . در پایین دست این سد سرمایه گزاری هنگفتی در کشاورزی شده است.  واحدهای نیشکری (کارون در مساحت حدود 30 هزار هکتار )  و هفت واحد نیشکری ( با مساحت حدود 75هزار هکتار ) هزینه های بسیار سنگین صرف شده و هدف تولید حداقل 950 هزار تن شکر از آنها (با ارزش حدود 400 میلون دلار در سال ) بخش از واحدهای پایین دست اند..

افزایش شوری در مرحله اول باعث کاهش عملکرد این محصولات به میزان حدود 25% در سال و در صورت استمرار و تشدید شوری ، ممکن است بسوی حذف نیشکر برویم.

 بایستی اشاره نمود که شوری آب کارون دلایل متعددی دارد. ورود زه آب های کشاورزی و پسابهای شهری و صنعتی بتدریج در طول مسیر کارون سبب می شود هر قدر جلوتر برویم کیفیت آب کاهش یافته ، شوری بالا رود . و اینک با افزایش حدود سه برابری میزان شوری در پایین سد گتوند،  شوری در امتداد رود کارون افزایش چشمگیر خواهد یافت و این امر تهدید جدی برای حدود 300 هزار هکتار اراضی آبی فعلی (به استثناء شاخه دز) و اراضی مورد نظر برای توسعه کشاورزی استان خوزستان خواهد شد . تشدید این نگرانی در حالی است که این اراضی عموماٌ فاقد زهکش مناسب طبیعی بوده و میزان بارندگی آنها نسبت به پتانسیل تبخیر آنها بسیار ناچیز و انتقال آب شور تر به اراضی تحت کشت تدریجاُ کاهش عملکرد ، تغییر الگوی کشت و رویکرد به کشت گیاهان متحمل و مقاوم به شوری و نهایتاُ انباشت و تجمع نمک در مزارع را به دنبال خواهد داشت .این روند در بلند مدت ، باعث تهدید جدی محیط زیست و استمرار حیات در این پهنه حاصلخیز و مهم و حیاتی ایران ( که بهترین خاکهای مرغوب کشور در آن واقع اند ) خواهد شد.  بخصوص اینکه مطالعات توسعه کشاورزی تا یک میلیون و سیصد هزار هکتار سطح زیر کشت که بخش اعظم آن در اراضی آبخور کارون  بزرگ میباشد از ظرفیت های توسعه بخش کشاورزی است .

 

چالش دوم : بالا آمدن سطح آبهای زیرزمینی در اراضی آبخور سد کرخه

 طبق گزارش مهندسین مشاور مسئول مطالعات، سطح آب زیرزمینی در دشت آزادگان و سایر اراضی آبخور زیر سد کرخه بعد از احداث  سد به حدود 70 سانتیمتر سطح خاک رسیده است .امکان استمرار کشت های قبلی نظیر ذرت در منطقه بسیار محدود شده و عملکرد آن کاهش یافته است. عملکرد محصولات گندم و جو نیز با کاهش شدید روبروست.  مشاور مذکور توصیه نموده است که اجرای پروژه زهکشی بمنظور پایین بردن سطح آب زیرمینی برای پروژه احداث شبکه های آبیاری و زهکشی در این مرحله و مقطع زمانی اولویت خاص دارد. توضیح اینکه آبیاری حدود 360هزار هکتار از اراضی آبخور زیر سد کرخه در پروژه آبیاری پیش بینی شده است که حدود 300هزار هکتار آن در استان خوزستان قرار دارد.

چالش سوم : کندی پیشرفت اجرای شبکه های آبیاری زهکشی گسترده خوزستان

پروژه احداث شبکه آبیاری و زهکشی در سطح حدود 560هزار هکتار سال ها است (اعم از اراضی آبخور کرخه یا جراحی و مارون یا کارون بزرگ) در دست اجرا میباشد . عدم اتمام بموقع این طرحها ، مانع توسعه اقتصادی و بازدهی سرمایه گذاری سنگینی  است که در مهار آبها و احداث سد ها انجام شده است.

ایجاد سازو کار مناسب برای تسریع در تکمیل این طرحها ،  یکی از مهم ترین چالش ها ی  استان خوزستان می باشد. با تکمیل این طرحها ،سطح زیر کشت استان نزدیک به دو برابر خواهد شد .  استقرار این  سیستم ها و تامین آب کافی و بموقع افزایش عملکرد محصولات و افزایش تراکم کشت را مقدور میسازد و تاثیر مهمی در افزایش تولید و افزایش در آمد کشاورزان خواهد داشت .

 

چالش  چهارم : پیشروی آب دریا بداخل اروند

مطالعه و لحاظ تمهیدات سازهای مثل پروژه احداث سد زیر سطحی ، بمنظور جلوگیری از پیشروی بیشتر آب دریا به داخل رود کارون ، نیز از موضوعاتی است که هم به محیط زیست آبی رودخانه ، هم به ارتقاء کیفیت آب برداشت شده برای مصارف کشاورزی در قسمت های انتهای رود خانه  و هم به حفظ کشت موجود و افزایش تولید محصولات تحت کشت کمک خواهد نمود.  

چالش پنجم : پساب زهکشی کشاورزی

آب برگشتی حاصل از زهکشی اراضی واحدهای نیشکر یک چالش برای محیظ زیست منطقه است که در کاهش کیفیت محیط های آبی (نظیر تالاب شادگان) نقش دارد. اما میتوان همین حجم بزرگ آب غیرمتعارف را ، بعنوان یک منبع آبی مورد توجه و بهره برداری قرار داده ، آنرا به یک فرصت تبدیل کرد .  لذا مطالعه نحوه بهره برداری از این حجم بزرگ آب غیرمتعارف ،  میتواند بعنوان یک پتانسیل و ظرفیت آبی (با لحاظ شرایط و خصوصیات آن) مورد توجه قرار گرفته ، ضمن حفاظت از محیط زیست ،  منبع تولید ثروت و اشتغال محلی باشد.

 

منابع مورد استفاده

• گزارش مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی دی ماه 1390
• گزارش پژوهش ارزیابی سیاست ها و ساختار مدیریت حوزه آبریز کرخه آبان 1389

کشاورزان و دیگران

• انتشارات سازمان تحقیقات کشاورزی و مرکز تحقیقات بین المللی مناطق خشک ICARDA
• گزارش وضع موجود کشاورزی حوضه های آبریز کارون بزرگ، جراحی و مارون، کرخه و مرزی غرب ، مهندسین مشاور بهان سد
• گزارش سنتز (تلفیق موجود حوضه آبریز کارون بزرگ ، جراحی و مارون ، کرخه و مرزی غرب )
• گزارش مصارف شرب و صنعت حوضه کارون بزرگ، جراحی و زهره و کرخه و مرزی غرب
• گزارش سنتز مطالعات جامع آب کشور 1379
• آمار نامه های کشاورزی اداره کل اطلاعات و آمار وزارت جهاد کشاورزی سالهای مختلف
• گزارش برنامه پیشنهادی توسعه کشاورزی استان خوزستان مرداد 1376
• گزارش امکان توسعه منابع آب استان خوزستان ، معاونت آب وزارت نیرو بهمن 1382